Zanim uformowano pierwsze zbrojne oddziały polskiego wojska 6 sierpnia 1914 r. wyruszyła w kierunku terytorium zaboru rosyjskiego I Kampania Kadrowa. Jednostka ta będąca pod dowództwem Józefa Piłsudskiego, późniejszego przywódcy państwa polskiego, jest uznawana przez historyków za zalążek Wojska Polskiego. Formacja, która podlegała austro-węgierskiemu dowództwu wojskowemu, miała za zadanie wywołać w Królestwie Polskim antyrosyjskie powstanie przy udziale polskiej ludności. Powstanie jednak nie wybuchło. Oddziały strzeleckie spotkały się z obojętnością, a nawet niechęcią społeczeństwa polskiego. W tej sytuacji Austriacy zażądali rozwiązania oddziałów strzeleckich bądź wcielenia ich do pospolitego ruszenia.

Powstanie I Brygady Legionów

Galicyjscy politycy polskich stronnictw podjęli się zadania stworzenia na nowo polskich oddziałów walczących w I wojnie światowej u boku Austriaków. Podczas posiedzenia członków Koła Polskiego w austriackim parlamencie Polsce deputowani w ramach dążenia do rozszerzenia polskiej autonomii wydali uchwałę o stworzeniu Legionów. W ich założeniu udział polskich żołnierzy w wojnie zapewniłby zrealizowanie celu politycznego polskich reprezentantów w austriackim parlamencie jakim było stworzenie monarchii austro–węgiersko–polskiej.

Tego samego dnia, 16 sierpnia 1914 r. powstała instytucja polityczna, która miała nadzorować proces powstania polskiej formacji zbrojnej – Naczelny Komitet Narodowy. 11 dni później naczelne dowództwo armii austro-węgierskiej wydało rozkaz o stworzeniu Legionu Wschodniego i Legionu Zachodniego. Legion Wschodni nie powstał w związku rosyjskim natarciem w kierunku zachodnim.

W ramach Legionu Zachodniego oddziały działające pod dowództwem Józefa Piłsudskiego, które się przyłączały, otrzymały nazwę 1. Pułku Piechoty Legionu Polskiego. Na przełomie 1914/1915 roku formacja została rozbudowana i stała się I Brygadą. 1. Pułk toczył w 1914 r. boje m.in. pod Anielinem i Laskami i Krzywopłotami oraz najcięższy i najkrwawszy w tym roku bój pod Łowczówkiem 22-25 grudnia.

Kryzys przysięgowy

Po sformowaniu kolejnych Brygad Legionów: drugiej oraz trzeciej pojawiały się konflikty między Naczelnym Komitetem Narodowym, a Józefem Piłsudskim. Różniły ich cele polityczne. Piłsudskiemu zależało na odzyskaniu pełnej suwerenności przez Polskę, zaś drugiej stronie sporu na stworzeniu członu polskiego w ramach państwa austro – wegierskiemu. Konflikt zakończyło podanie się do dymisji przez J. Piłsudskiego. Przyjęta została we wrześniu

Skutkiem tego było przekształcenie 20 września przez austriacką Komendę Naczelną Legionów w Polski Korpus Posiłkowy.

Dowodzone przez Piłsudskiego oddziały brygad Legionów pod Kostiuchnówką na Wołyniu (4-6 lipca 1916 r.) zwróciły uwagę dowództwa niemieckiego na opór jaki stawia polski żołnierz rosyjskim wojskom. Słabnąca pozycja Austro-Węgier sprawiła, że zgodziły się one na przejęcie polskich oddziałów pod komendę niemiecką. Niemcy liczyli, że uda się im zmobilizować w ich szeregi tysiące Polaków. Wymagało to jednak ustępstw politycznych.

W kwietniu 1917 r. nastąpiło oficjalne przekazanie formacji legionowych niemieckiemu dowództwu wojskowemu. Powstały wojska Królestwa Polskiego – Polskiej Siły Zbrojnej, której dowódcą został gen. Hans Beseler.

2 lipca 1917 r., nie godząc się na tekst przysięgi, którą musieli złożyć polscy żołnierze, Józef Piłsudski, stojący na czele Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu podał się do dymisji. Został aresztowany przez Niemców 22 lipca. Przysięga zobowiązywała legionistów do braterstwa z armią austro-węgierską i niemiecką.

W lipcu 1917 roku złożenia przysięgi odmówiła większość żołnierzy Legionów. Ci, którzy byli mieszkańcami Królestwa Polskiego, zostali internowani w obozach w Beniaminowie (oficerowie) i Szczypiornie (podoficerowie, szeregowcy). Część legionistów – obywateli Austro-Węgier, solidaryzująca się z odmawiającymi przysięgi, została wcielona do wojska austriackiego, natomiast oficerowie i żołnierze z II Brygady, którzy postanowili trwać w szeregach, weszli w skład reaktywowanego Polskiego Korpusu Posiłkowego, będącego w dyspozycji austriackiej Naczelnej Komendy. Liczył on jesienią 1917 r. ok 6000 żołnierzy. Dowódcą korpusu był płk Zygmunt Zieliński.

I i III Brygada zostały rozformowane. Polska Siła Zbrojna liczyła jesienią 1917 r. ok. 2800 żołnierzy.

Koniec legionowej epopei

Austro-Węgry i Niemcy zawarły z Ukraińską Centralną Radą, ukraińskim zalążkiem rządu, 9 lutego 1918 roku traktat w Brześciu. W ramach tej międzynarodowej umowy część Podlasia oraz Chełmszczyzna miały być włączone do państwa ukraińskiego. II Brygada Legionów dowodzona przez gen. Józefa Hallera zbuntowała się przeciwko temu i w nocy z 15 na 16 lutego 1918 r. przedarła się przez linię frontu na stronę rosyjską.  

II Brygada Legionów stoczyła swój ostatni bój z wojskami niemieckimi w bitwie pod Kaniowem 11 maja 1918 roku. Polacy przegrali to starcie i ogłosili kapitulację.

W Legionach Polskich walczyło ok. 35-40 tys. żołnierzy. Poległo ok. 3 tysięcy. 1358 żołnierzy Legionów otrzymało order Virtuti Militari.

Cezary Rutkowski
red.: Paulina Dulewicz